સ્કેમ 1992 નામની વેબ સિરિઝથી શેરબજાર બિગબુલ કહેવાતા હર્ષદ મહેતા ફરી ચર્ચામાં આવ્યા. કોણ હતા હર્ષદ મહેતા અને તેણે કેવા કૌભાંડો કરીને જાહોજલાલી મેળવી હતી. કયા પત્રકારે તેણે એક્સપોઝ કર્યો. જાણો હર્ષદ મહેતાનું એ ટુ ઝેડ…
શેર બજારના આખલા જેવા જ કહેવાતા હર્ષદ શાંતિલાલ મહેતાનો જન્મ 29 જુલાઈ 1954, ના રોજ રાજકોટ જીલ્લાના પાનેલી મોતીમાં એક ગુજરાતી જૈન પરિવારમાં થયો હતો. પ્રારંભિક બાળપણ મુંબઈના કાંદિવલીમાં વિતાવ્યું, જ્યાં તેના પિતા કાપડ ઉદ્યોગપતિ હતા. બાદમાં, તેમનો પરિવાર મધ્ય પ્રદેશમાં સ્થાયી થયો. મહેતાએ મૈત્રી વિદ્યા નિકેતન, રીસાાલીમાં અભ્યાસ કર્યો ત્યાં રહેવા ગયો. ક્રિકેટના ઉત્સાહી, મહેતાએ શાળામાં કોઈ વિશેષ સ્થાન બનાવ્યું ન હતું અને તે અભ્યાસ માટે અને નોકરી શોધવા માટે સ્કૂલ ભણ્યા પછી બોમ્બે આવ્યો હતો. મહેતાએ 1976 માં બોમ્બેની લાલા લાજપતરાય કોલેજમાંથી બી.કોમ.નો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો.
-
નાની મોટી નોકરી કરી અને પછી પડ્યો શેરબજારમાં રસ
પછીના આઠ વર્ષ સુધી તેણે નાની-મોટી નોકરીઓ કરી. જેમાં હોઝિયરી, સિમેન્ટ અને હીરાની શોર્ટિંગ સામેલ છે. મહેતાએ ન્યુ ઇન્ડિયા એશ્યોરન્સ કંપની લિમિટેડ (એનઆઈએસીએલ) ની બોમ્બે ઓફિસમાં સેલ્સ પર્સન તરીકેની કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી. આ સમય દરમિયાન, તેમને શેરબજારમાં રસ પડ્યો અને થોડા દિવસો પછી, રાજીનામું આપી શેર દલાલી ફર્મમાં જોડાયા. 1980 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, તેઓ દલાલી ફર્મ હરજીવનદાસ નેમિદાસ સિક્યોરિટીઝમાં નીચલા સ્તરની કારકુની નોકરીમાં ગયા, જ્યાં તેમણે દલાલ પ્રસન્ન પ્રાંજીવનદાસ બ્રોકર માટે નોકરી મેળવી. જેઓને હર્ષદ તેમના “ગુરુ” માનતા હતા. દસ વર્ષના ગાળામાં, 1990 સુધી તેઓ બ્રોકરેજનું કામ કરતા હતા અને તેઓ ભારતીય સિક્યોરિટીઝ ઉદ્યોગમાં લોકપ્રિયતા પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા હતા. ટોચના મીડીયા ગ્રુપ જેમાં બિઝનેસ ટુડે જેવા લોકપ્રિય સામયિકો પણ સામેલ છે તેઓ હર્ષદને “સ્ટોક માર્કેટના અમિતાભ બચ્ચન” કહેતા હતા.
જ્યારે બીએસઈએ બ્રોકરના કાર્ડની હરાજી કરી ત્યારે સહયોગીઓની આર્થિક મદદથી ગ્રોમોર રિસર્ચ અને એસેટ મેનેજમેન્ટ લઈ તેમણે 1986 માં સક્રિય રીતે વેપાર શરૂ કર્યો. 1990 ની શરૂઆતમાં, ઘણા જાણીતા લોકોએ તેમની કંપનીમાં રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું, અને તેમની સેવાઓનો ઉપયોગ કર્યો. આ સમયે જ તેણે એસોસિએટેડ સિમેન્ટ કંપની (એસીસી) ના શેરમાં ભારે વેપાર શરૂ કર્યો. સિમેન્ટ કંપનીના શેરને મહેતા સહિતના દલાલોના સમૂહ પાસેથી મોટા પ્રમાણમાં ખરીદીને લીધે 200 ડોલરથી થી લગભગ 9000 ડોલર સુધી પહોંચાડી દીધો. મહેતાએ એસીસી શેરોમાં આ વધુ પડતા વેપારને ન્યાયી ઠેરવ્યો.
મહેતાની મોટી ચાલથી પ્રભાવિત થઈ મીડીયાએ અનેક બિરુદ આપ્યા
આ સમયગાળા દરમિયાન, ખાસ કરીને 1990-1991માં, મીડિયાએ મહેતાની એક વધુ સારી રીતે વિકસિત દેવી-દેવતાની છબીનું ચિત્રણ કર્યું, તેમને “ધ બીગ બુલ” કહેતા. “રેજીંગ બુલ” શીર્ષકવાળા લેખમાં તેઓ લોકપ્રિય આર્થિક સામયિક બિઝનેસ ટુડે સહિતના ઘણાં પ્રકાશનોના કવર પેજ લેખમાં આવરી લેવામાં આવ્યા હતા. હર્ષદ મહેતા વરલીમાં 15,000 સ્ક્વેર ફીટના પેન્ટહાઉસમાં હાઈફાઈ લાઈફ જીવતા હતા અને તે મિનિ ગોલ્ફ કોર્સ અને સ્વિમિંગ પૂલથી સજ્જ હતો. મહેતા પાસે અનેક મોંઘીદાટ કારોનો કાફલો હતો અને તે પણ અનેક અખબારોમાં ચમક્યો હતો. જેથી, તેની છબિ ભારતના અનેક ધનિકોમાં સામેલ થઈ હતી.
કૌભાંડો ઉજાગર થવાનું શરૂ થયુ અને…
- સ્ટેમ્પ પેપર કૌભાંડ
ભારતમાં 90 ના દાયકાની શરૂઆત સુધી બેન્કોને ઇક્વિટી બજારોમાં રોકાણ કરવાની મંજૂરી નહોતી. જો કે, તેઓએ નફો પોસ્ટ કરવાની અને સરકારી નિયત વ્યાજ બોન્ડમાં તેમની સંપત્તિનો ચોક્કસ ગુણોત્તર જાળવવાની ધારણા રાખી હતી. બેંકોની આ આવશ્યકતાને પહોંચી વળવા મહેતાએ હોશિયારીથી બેન્કિંગ સિસ્ટમમાંથી કરોડો કઢાવ્યા હતા. શેરના બજારમાં આ નાણાં પડાવ્યા હતા. અન્ય બેંકો પાસેથી તેમના માટે સિક્યોરિટીઝ ખરીદવાની આડમાં તેઓએ બેન્કોને ઊંચા વ્યાજના દર આપવાની ખાતરી પણ આપી હતી. તે સમયે, અન્ય બેંકમાંથી સિક્યોરિટીઝ અને ફોરવર્ડ બોન્ડ ખરીદવા માટે બેંકને બ્રોકર દ્વારા પસાર થવું પડતું હતું. મહેતાએ આ નાણાં શેર્સ ખરીદવા માટે તેના ખાતામાં અસ્થાયીરૂપે ઉપયોગમાં લીધા હતા, આમ અમુક શેર્સની માંગ (એસીસી, સ્ટરલાઇટ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ અને વિડીયોકોન જેવી સારી કંપનીઓ) ના નાટકીય રીતે વધારીને તેમને વેચી દીધી હતી, જે રકમ બેન્કમાં જમા હતી તે ચાલુ રાખી હતી. બાકીના પોતાના માટે. આના પરિણામે એસીસી જેવા શેરો (જે 1991 માં 200 રૂપિયાની સામે માત્ર 3 મહિનામાં લગભગ 9000 રૂપિયા થઈ ગયા. જે 4400 ટકા વધુ હતા.
- બેંક રસીદ કૌભાંડ
મોટા પ્રમાણમાં ઉપયોગમાં લેવાતું બીજું સાધન હતું બેંકની રસીદ (બીઆર). આગળના સોદામાં, સિક્યોરિટીઝ વાસ્તવિકતામાં આગળ અને પાછળ ખસેડવામાં આવતી નહોતી. તેના બદલે, ઉધાર લેનારા, એટલે કે સિક્યોરિટીઝના વેચનારે, સિક્યોરિટીઝના ખરીદનારને બી.આર. અપાતી. બીઆર સિક્યોરિટીઝના વેચાણની પુષ્ટિ કરે છે. તે વેચાણ કરતી બેંક દ્વારા પ્રાપ્ત નાણાંની રસીદ તરીકે કાર્ય કરે છે. તે ખરીદદારને સલામતી પહોંચાડવાનું વચન આપે છે. તે એમ પણ જણાવે છે કે આ દરમિયાન, વેચનાર ખરીદદારના વિશ્વાસ પર સિક્યોરિટીઝ ધરાવે છે. આ વાતનો અહેસાસ કર્યા પછી, મહેતાને બેંકોની જરૂર હતી, જે નકલી બીઆર, અથવા બીઆરને સરકારની સિક્યોરિટીઝ દ્વારા ટેકો ન આપી શકે તેવી ઇશ્યૂ કરી શકે. આ હેતુ માટે બે નાની અને જાણીતી બેંકો – બેંક ઓફ કરાડ (બીઓકે) અને મેટ્રોપોલિટન કો-ઓપરેટિવ બેંક (એમસીબી) કામમાં આવી. એકવાર આ બનાવટી બીઆર જારી કરવામાં આવ્યા પછી, તે અન્ય બેંકોને આપવામાં આવી હતી અને બેન્કોએ બદલામાં મહેતાને પૈસા આપ્યા હતા, સ્પષ્ટપણે એમ માની લીધું હતું કે જ્યારે તે ખરેખર એવું ન હતું ત્યારે તેઓ સરકારી સિક્યોરિટીઝ સામે ધિરાણ આપતા હતા. તેણે એસીસીનો ભાવ ₹ 200 થી ₹ 9,000 સુધી લીધો. 4,4૦૦% નો વધારો થયો હતો . જેનાથી શેર માર્કેટ ધમાધમ દોડવા લાગ્યું. અંતે તેણે નફો બુક કરવા તે વેચ્યા અને બજારો ક્રેશ થયા.
1992માં સિક્યુરિટી સ્કેમ પત્રકાર સુચેતા દલાલે ઉઘાડું પાડ્યું
23 એપ્રિલ 1992 ના રોજ પત્રકાર સુચેતા દલાલે ટાઇમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાની એક કોલમમાં મહેતાની ગેરકાયદેસર પદ્ધતિઓનો પર્દાફાશ કર્યો હતો. મહેતા તેની ખરીદીને નાણાં આપવા માટે ગેરકાયદેસર રીતે બેંકિંગ સિસ્ટમમાં ડૂબકી મારતા હતા. એક સામાન્ય તૈયાર ફોરવર્ડ સોદામાં દલાલ દ્વારા કમિશનની જગ્યાએ લાવવામાં આવેલી બે બેંકોનો સમાવેશ થાય છે. બ્રોકર રોકડ કે જામીનગીરીઓને ન તો સંભાળે છે, જો કે તે કૌભાંડ તરફ દોરી જતું ન હતું. આ સમાધાન પ્રક્રિયામાં, બ્રોકર દ્વારા સિક્યોરિટીઝ અને ચુકવણીની ડિલિવરી કરવામાં આવી હતી. એટલે કે, વેચનારે દલાલોને તે જામીનગીરી સોંપી, જેણે તે ખરીદનારને આપી, જ્યારે ખરીદકે તે બ્રોકરને ચેક આપ્યો, જેણે વેચનારને પછી ચુકવણી કરી. આ પતાવટની પ્રક્રિયામાં, ખરીદનાર અને વેચનારને ખબર હોતી નથી કે તેઓ કોની સાથે વેપાર કરે છે, તે ફક્ત દલાલને જ ઓળખે છે. આ દલાલો મુખ્યત્વે મેનેજ કરી શકતા હતા કારણ કે હવે સુધીમાં તેઓ બજાર ઉત્પાદક બની ગયા હતા અને તેમના ખાતા પર વેપાર શરૂ કરી દીધો હતો. કાયદેસરતાનું લક્ષણ રાખવા માટે, તેઓએ બેંક વતી વ્યવહાર હાથ ધરવાનું ડોળ કરતા હતા.
હર્ષદ મહેતાને તેમની યોજના મળી હોવા છતાં, એવી બેંકોની જરૂર પડી જેણે નકલી બીઆર (કોઈ સરકારી સિક્યોરિટીઝ દ્વારા ટેકો આપતી નથી) જારી કરી હતી. “બે નાના અને ઓછી જાણીતી બેંકો – બેંક ઓફ કરાડ (બીઓકે) અને મેટ્રોપોલિટન કો-ઓપરેટિવ બેંક (એમસીબી) આ હેતુ માટે કામમાં આવી. આ બેંકો ફી માટે, જ્યારે જરૂરી હોય ત્યારે બીઆર જારી કરવા તૈયાર હતા.” એકવાર આ બનાવટી બીઆર જારી કરવામાં આવ્યા પછી, તે અન્ય બેંકોને આપવામાં આવી હતી અને બેંકોએ મહેતાને પૈસા આપ્યા હતા, એમ માનીને કે તેઓ ખરેખર સરકારની સિક્યોરિટીઝ વિરુદ્ધ ધિરાણ આપી રહ્યા છે, જ્યારે આવું ખરેખર એવું ન હતું. આ નાણાંનો ઉપયોગ શેર બજારમાં શેરના ભાવ વધારવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે પૈસા પાછા આપવાનો સમય આવ્યો ત્યારે શેર નફામાં વેચાયા હતા અને બીઆર નિવૃત્ત થયા હતા. બેંકને કારણે નાણાં પરત આવ્યા હતા. સ્ટોકના ભાવ વધતા જતા ત્યાં સુધી આ રહ્યું, અને મહેતાની કામગીરી અંગે કોઈને કોઈ ભનક નહોતી. એકવાર આ કૌભાંડનો પર્દાફાશ થયો, જોકે, ઘણી બધી બેંકો પાસે બીઆર હોલ્ડિંગ બાકી હતી, જેનું કોઈ મૂલ્ય નહોતું – બેંકિંગ સિસ્ટમ ₹ 40 બિલિયન (યુએસ $ 560 મિલિયન) ની ઓહ્યા કરી ગઈ હતી. તે જાણતો હતો કે જો લોકોને મહેતાને ચેક આપવાની બાબતમાં તેની સંડોવણી વિશે જાણ થઈ જાય તો તેનો આરોપ મૂકવામાં આવશે. ત્યારબાદ, સિટીબેંક, પલ્લવ શેઠ અને અજય કાયન જેવા દલાલો, આદિત્ય બિરલા જેવા ઉદ્યોગપતિઓ, હેમેન્દ્ર કોઠારી જેવા ઘણા રાજકારણીઓ, અને આરબીઆઈના ગવર્નર એસ.વેંકિટારામન, બધાએ મહેતાને શેર માર્કેટમાં મંજૂરી આપવા અથવા સુવિધા આપવામાં ભૂમિકા ભજવી હતી
ખુલાસો, ટ્રાયલ અને કબૂલાત
બેન્કિંગ સિસ્ટમમાં ઘણી છટકબારીનું કામ કરતાં મહેતા અને તેના સાથીઓએ આંતર-બેંક ટ્રાન્ઝેક્શન્સમાંથી ભંડોળ કાઢી નાખ્યું હતું અને ઘણા સેગમેન્ટમાં પ્રીમિયમ પર મોટા પ્રમાણમાં શેર ખરીદ્યા હતા, જેનાથી બીએસઈ સેન્સેક્સમાં વધારો થયો હતો. જ્યારે આ યોજનાનો પર્દાફાશ થયો, ત્યારે બેંકો તેમના નાણાં પાછા માંગવાની શરૂઆત કરી, જેના કારણે ભંગાણ પડ્યું. પાછળથી તેમના પર 72 ફોજદારી ગુનાઓનો આરોપ મૂકાયો હતો, અને 600 વિરુદ્ધ સિવિલ એક્શન સુટ્સ દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા.
રોકાણકારોએ તેને વિવિધ કંપનીઓને નુકસાન પહોંચાડવા માટે જવાબદાર ઠેરવતાં તેમની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને શેર બજારમાંથી છૂટા કરી દેવામાં આવ્યા. મહેતા અને તેના ભાઈઓને સીબીઆઈ દ્વારા 9 નવેમ્બર 1992 ના રોજ બનાવટી શેર ટ્રાન્સફર ફોર્મ દ્વારા એસીસી અને હિંડાલ્કો સહિત 90 જેટલા કંપનીઓના 2.8 મિલિયન શેર (2.8 મિલિયન) થી વધુના ગેરકાયદેસર ટ્રાન્ઝેક્શનના આરોપસર ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. શેરની કુલ કિંમત 2.5 અબજ ડોલર (યુએસ $ 35 મિલિયન) રાખવામાં આવી હતી.
કોલમિસ્ટ બનીને ટીપ્સ પણ આપવા લાગ્યા , જોકે કોર્ટે સજા કરી
મહેતાએ શેરબજારના ગુરુ તરીકે ટૂંક સમયમાં પુનરાગમન કર્યું, પોતાની વેબસાઇટ તેમજ સાપ્તાહિક અખબારના કોલમ પર ટીપ્સ આપી. જો કે, સપ્ટેમ્બર 1999 માં, બોમ્બે હાઈકોર્ટે દોષિત ઠેરવીને તેને પાંચ વર્ષની સખત કેદ અને 25,000 નો દંડ ફટકાર્યો હતો. 14 જાન્યુઆરી 2003 ના રોજ, ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે હાઇકોર્ટના ચૂકાદાની પુષ્ટિ કરી. તે 2: 1 બહુમતીનો ચુકાદો હતો. જ્યારે જસ્ટિસ બી.એન. અગ્રવાલ અને ન્યાયમૂર્તિ અરિજિત પાસાયતે તેમની દોષિત માન્યતાને ન્યાયમૂર્તિ એમ.બી. શાહે તેમને નિર્દોષ જાહેર કરવા મત આપ્યો.
ભારતના વડા પ્રધાનને ફંડ આપ્યાનો આરોપ મુક્યો
હર્ષદ મહેતાએ 16 જૂન 1993 માં ફરી એક વાર એક સનસની આરોપ લગાવી ધૂમ મચાવી દીધી હતી જ્યારે તેમણે જાહેરમાં જાહેરાત કરી હતી કે તેમણે તત્કાલિન કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ અને વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિંહ રાવ, પાર્ટીને ફંડ એટલા માટે આપ્યુ હતુ કે તેને કૌભાંડના કેસમાંથી મુક્ત કરવા આવે.
2001માં હર્ષદ મહેતાને જેલમાં હાર્ટ એટેક આવ્યો ને મોતને ભેટ્યા
હર્ષદ મહેતા થાણે જેલમાં કસ્ટડીમાં હતા. મોડી રાત્રે મહેતાને છાતીમાં દુખાવો થવાની ફરિયાદ થતાં તેને થાણે સિવિલ હોસ્પિટલમાં દાખલ કરાયા હતા. ૧ ડિસેમ્બર, 2001 ના રોજ, 47 વર્ષની વયે, હૃદયરોગની ટૂંકી બિમારી બાદ તેમનું મૃત્યુ થયું હતું. તેમના પત્ની અને એક પુત્ર પાછળ છોડી ગયા. તેમની સામે કુલ મળીને તેની સામે 28 કેસ નોંધાયા હતા. એક સિવાય બધાની સુનાવણી દેશની વિવિધ અદાલતોમાં હજી ચાલુ છે. માર્કેટ વોચડોગ, સિક્યોરિટીઝ અને એક્સચેંજ બોર્ડ ઇન્ડિયાએ તેમના પર શેરબજાર સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓ મામલે આજીવન પ્રતિબંધ મૂક્યો. બેન્કોએ આ ગોટાળામાં 5000 કરોડ ગુમાવ્યા હતા. પહેલી વખત આ ગોટાળાના કારણે સ્ટોક માર્કેટમાં રોકાણકારોએ 1 લાખ કરોડ રુપિયા ગુમાવ્યા હતા.
-
રિવ્યુ: મહેતા પર આવેલી વેબ સિરિઝમાં અસલી-નકલી સ્ટોરીમાં ઘાલમેલ છે
હર્ષદ મહેતા પર બનેલી વેબસિરિઝ સ્કેમ 1992માં કોઈને પુરા અપરાધી નથી બતાવ્યા કે કોઈને પાકસાફ નથી બતાવ્યા. તે ફિક્સન હોવાથી એટલી પ્રભાવી રીતે પ્રસારિત નહીં કરાય. મહેતાનું સાચુ ચિત્રણ પણ નથી કરાયું, મુહાવરા બહુ ઉપયોગ કરાયા છે. સ્ટોરી 10 પાર્ટમાં બનાવી હોવાથી કંટાળાજનક લાગી રહી છે. મહેતાએ ગંભીર આર્થિક ગુનો કર્યો હતો અને તેનાથી કરોડો રોકાણકારોની હાલત બગડી હતી. ઘણાએ આત્મહત્યા પણ કરી હતી. બેંકોની સ્થિતિ પણ નાજુક થઈ હતી. જેથી, તેની સાથે હમદર્દી રાખી ન શકાય. જોકે, આજની પેઢીએ તેને એકવાર જોવી જોઈએ. જેથી, નિરવ મોદી, વિજય માલ્યા કરતા મોટુ કૌભાંડ શેર બજારમાં થયું હોવાની વાતથી વાકેફ થઈ શકે.
(સોર્સ: વીકીપીડીયા, વિવિધ ન્યૂઝ રિપોર્ટ)